آیةالله‌العظمی مظاهری
نقش حضرت زینب سلام‌الله‌علیها در احیای تشیع
امام حسین علیه‌السلام برای احیای اسلام و تشیع قیام کردند و طبق گواهی تاریخ، پس از شهادت ایشان، طولی نکشید که ریشه بنی‌امیه خشکید و اسلام عزیز باقی ماند و لذا تردیدی وجود ندارد که بقای اسلام و احیای تشیع مرهون شهادت امام حسین علیه‌السلام است. باید توجه داشت که پس از شهادت امام حسین علیه‌السلام، نوبت به امام سجاد علیه‌السلام، حضرت زینب سلام‌الله‌علیها و اهل بیت امام رسید که با اسارت خود، موج شهادت و وقایع جانسوز کربلا را سراسری کنند. در واقع، اگر قضیه اسارت رخ نمی‌داد، موج کربلا در جهان منتشر نمی‌شد. پس از اسارت نیز موج شهادت، با عزاداری عالم‌گیر شد. در واقع، حرکت حسینی، ابتدا با شهادت و اسارت و سپس با عزاداری شیعیان جاودان و سراسری شد و همیشه باقی خواهد ماند. از این‌رو می‌توان گفت: شهادت، اسارت و عزاداری در یک راستا هستند.
امام حسین علیه‌السلام برای احیای اسلام و تشیع قیام کردند و طبق گواهی تاریخ، پس از شهادت ایشان، طولی نکشید که ریشه بنی‌امیه خشکید و اسلام عزیز باقی ماند و لذا تردیدی وجود ندارد که بقای اسلام و احیای تشیع مرهون شهادت امام حسین علیه‌السلام است. باید توجه داشت که پس از شهادت امام حسین علیه‌السلام، نوبت به امام سجاد علیه‌السلام، حضرت زینب سلام‌الله‌علیها و اهل بیت امام رسید که با اسارت خود، موج شهادت و وقایع جانسوز کربلا را سراسری کنند. در واقع، اگر قضیه اسارت رخ نمی‌داد، موج کربلا در جهان منتشر نمی‌شد. پس از اسارت نیز موج شهادت، با عزاداری عالم‌گیر شد. در واقع، حرکت حسینی، ابتدا با شهادت و اسارت و سپس با عزاداری شیعیان جاودان و سراسری شد و همیشه باقی خواهد ماند. از این‌رو می‌توان گفت: شهادت، اسارت و عزاداری در یک راستا هستند.
▪ حضرت زینب سلام‌الله‌علیها قافله سالار اسرای کربلا
حضرت زینب سلام‌الله‌علیها با تلاش و فداکاری فراوان، سفر اسارت را بسیار خوب اداره کرده، به ثمر رسانیدند. از این جهت، تشیع، مرهون زحمات آن بانوی بزرگوار است.
البته در این میان نباید از نقش اساسی امام سجاد علیه‌السلام در بقای تشیع غافل شد؛ چراکه آن حضرت در مدت سی و چهار سال بعد از شهادت امام حسین علیه‌السلام، برای احیا و ترویج حرکت حسینی تلاش کردند و در آن دوران، تشیع را در بین مردم جا انداختند و باعث شدند که شجره طیبه قرآن، به بار بنشیند؛ اما در روز عاشورا مصلحت تشیع، در بیماری امام سجاد علیه‌السلام بود؛ زیرا بیماری، مانع شهادت ایشان و عامل باقی ماندن امامت شد.
به هر حال، حضرت زینب سلام‌الله‌علیها در دوران اسارت، قافله سالار کاروان اسرا بودند و زیر نظر ولایت امام سجاد علیه‌السلام، اهداف اسارت را دنبال کردند. در حقیقت، اگر زینب نبود، اهداف اصلی قیام امام حسین علیه‌السلام محقق نمی‌شد.
▪ شایستگی حضرت زینب سلام‌الله‌علیها برای به ثمر نشاندن قیام عاشورا
قافله سالاری کاروان اهل‌بیت علیهم‌السلام و به ثمر نشاندن خون شهدای مظلوم کربلا، لیاقت خاصی می‌طلبید که حضرت زینب سلام‌الله‌علیها از آن برخوردار بود. در حقیقت، شخصیتی که وظیفه خطیر و عظیمی که بر عهده دارد باید به صفاتی هم‌چون صبر، گذشت، وفا، اخلاص، ایثار و از جمله شجاعت، متصف باشد و حضرت زینب سلام‌الله‌علیها چنین بود. ایشان، قضیه کربلا و وظایف خویش را از مادر گرامی خویش حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها در دوران طفولیت، آموخته بود. مثلاً طبق آن‌چه در برخی مقاتل آمده است، حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها پیراهنی که با دست مبارک خود، بافته و دوخته بودند، به زینب دادند تا وقت وداع، به برادر بدهد و از طرف مادر، زیر گلوی او را نیز ببوسد. امیرالمؤمنین علیه‌السلام نیز دختر خویش را از واقعه کربلا آگاه ساخته بودند. پس، حضرت زینب سلام‌الله‌علیها از کودکی برای این حرکت سرنوشت‌ساز تربیت و برای سربلندی در این میدان، آماده و تربیت شده بود.
▪ تبلور مراتب شجاعت در شخصیت حضرت زینب سلام‌الله‌علیها
شجاعت، سه مرتبه یا سه معنا دارد؛ مرتبۀ اول شجاعت، نترسیدن از دیگران به‌خصوص نترسیدن از افراد زورگو و قدرتمند است. مرتبه دوم شجاعت که بالاتر از معناى اول است، تسلط بر هوى و هوس و نفس اماره است. اما بالاترین مرتبه، شجاعت این است؛ که انسان در جزر و مد روزگار خودش را نبازد و حضرت زینب مظلومه سلام‌الله‌علیها از هر سه مرتبه شجاعت، در حد اعلای آن برخوردار بودند.
▪ عزت و اقتدار حضرت زینب سلام‌الله‌علیها
مرتبه اول شجاعت، به خوبی در شخصیت حضرت زینب سلام‌الله‌علیها ظهور و بروز داشت؛ به‌گونه‌ای که در دوران اسارت و پس از آن، هیچ‌گاه از افراد زورگویی چون یزید و ابن‌زیاد نترسید و در برابر سخنان ناحق و بی‌منطق آنان با عزت و اقتدار تمام ایستادگی کرد.
در مجلس ابن‌زیاد، وقتی اسرا وارد مجلس شدند، حضرت زینب سلام‌الله‌علیها در گوشه‌ای از قصر نشستند که در دید نامحرم نباشند. ابن‌زیاد رو به سوی ایشان کرد و گفت: دیدی خدا با شما چه کرد؟ حضرت زینب سلام‌الله‌علیها برخاست و با شدت فراوان فرمود: «ما رأیت إلا جمیلًا هؤلاء قوم کتب الله علیهم القتل فبرزوا إلى مضاجعهم و سیجمع الله بینک و بینهم فتحاجّ و تخاصم فانظر لمن الفلج یومئذ ثکلتک أمک یا ابن مرجانة» (بحارالانوار/45/116)
ایشان به بیان ساده فرمود: تو نمی‌فهمی! ما در این مسافرت، چیزی جز خوبی ندیدیم؛ زیرا شهادت و اسارت، سرنوشت ما بود و ریشه شما را خواهد سوزاند، تشیع برای همیشه احیاء خواهد شد و اما تو به‌زودی خواهی مرد. پس، منتظر باش و ببین چه کسی رسوا می‌شود؟ مادرت به عزایت بنشیند!
ابن‌زیاد از کلمات شجاعانه حضرت زینب سلام‌الله‌علیها به اندازه‌ای عصبانی شد که دستور قتل حضرت زینب را داد، اما مشیت الهی اقتضا نکرد و نیت شوم او عملی نشد.
در مجلس یزید هم حضرت زینب سلام‌الله‌علیها با شجاعت تمام، خطبۀ بسیار کوبنده‌ای خواند. او در ابتدای سخنان خود بعد از حمد الهی، خطاب به یزید فرمود: تو فکر می‌کنی که خداوند ما را ذلیل و تو را عزیز کرده است؟ هرگز چنین نیست؛ زیرا خدا به تو مهلت داده است که هرچه می‌خواهی ظلم کنی تا عذاب خود را زیاد کنی. پس، صبر کن و عاقبت خود را ببین. سپس آیه شریفه «و لا یحسبنّ الذین کفروا أنّما نملی لهم خیر لأنفسهم إنّما نملی لهم لیزدادوا إثماً و لهم عذاب مهین» (آل‌عمران/178) را قرائت کرد. در بخش دیگری از خطبه نیز می‌فرماید: ای یزید! تو دشمن پیامبری و به‌زودی تو و کسانی که تو را بر حکومت نشاندند، خواهید فهمید که ظالمان چه جایگاه بدی دارند. هرچند مجبورم با تو سخن بگویم، اما تو در نزد من خوار و کوچکی! (بحارالانوار/45/134)
▪ حضرت زینب سلام‌الله‌علیها، مظهر وظیفه‌شناسی
برخورداری از شجاعت، حتی در مرتبه اول آن، این توان را به انسان می‌دهد که پس از تشخیص وظیفه، به آن عمل نماید و هراسی از موانع انجام وظیفه نداشته باشد. حضرت زینب سلام‌الله‌علیها چنین بود؛ یعنی شناخت وظیفه و عمل به آن در سیره ایشان، به‌خصوص در مدت اسارت به خوبی مشهود بود. به‌عنوان مثال، وقتی وظیفه ایشان اقتضا می‌کرد که سخنرانی کند به افشاگری بنی‌امیه پرداخت و از هیچ کس ترس و واهمه نداشت. خطبه‌های حضرت زینب سلام‌الله‌علیها در بازار کوفه، مجلس ابن‌زیاد، بازار شام و مجلس یزید بسیار عالی و کوبنده بود و در تاریخ ثبت است. ایشان چنان خطبه میخواند که به تعبیر راوی، گویا امیرالمؤمنین علیه‌السلام خطبه میخواند، حتی در همان روزهای اول اسارت در کوفه، نزدیک بود مردم با افشاگری حضرت زینب، علیه بنی‌امیه قیام کنند، اما چون شورش آنان در آن موقعیت، منجر به سرکوب می‌شد و نتیجه مطلوب، یعنی انتشار سراسری موج کربلا را در بر نداشت، امام سجاد علیه‌السلام مانع آن شده، فرمودند: «یا عمة اسکتی… أنت بحمد الله عالمة غیر معلمة فهمة غیر مفهمة» (الاحتجاج/2/305)
عمه جان صبر کن؛ شما عالم و زن فهمیده‌ای هستید که بدون معلم به این درجه رسیده‌اید. حضرت زینب سلام‌الله‌علیها نیز بر حسب وظیفه‌شناسی سکوت اختیار کرد.
▪ تقوای حضرت زینب سلام‌الله‌علیها
مرتبه دوم شجاعت، یعنی غلبه بر هوای نفس نیز در شخصیت حضرت زینب سلام‌الله‌علیها تجلی بارزی داشت. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌فرمایند: شجاع‌ترین مردم کسی است که متقی باشد: «أشجع الناس من غلب هواه» (امالی الصدوق/21)
به تعبیر نبی گرامی، شجاع‌ترین مردم کسی است که بر نفس خود مسلط باشد، و تسلط بر نفس یعنی به همه واجبات مخصوصاً به نماز اهمیت دهد و در عمل به مستحبات به‌خصوص نماز شب، انس با قرآن و خدمت به خلق خدا کوشا باشد و از گناهان و حتی مکروهات اجتناب ورزد، بی‌شک چنین کسی با مداومت بر عبادت، به مقام عبودیت نائل خواهد شد.
حضرت زینب سلام‌الله‌علیها در مقام عبودیت چنان پیش رفته بود که امام حسین علیه‌السلام هنگام خداحافظی از او خواستند که در نماز شب‌ها آن حضرت را دعا کند. حضرت زینب سلام‌الله‌علیها، با ریاضت‌های دینی به مقام عبودیت رسیده بود و در آن مقام، از نماز لذت می‌برد؛ زیرا بهترین لذت در مقام عبودیت، نماز به‌خصوص نماز شب است. به تعبیر قرآن در سوره اسراء نماز شب انسان را به مقام محمود می‌رساند.
▪ اهتمام حضرت زینب سلام‌الله‌علیها به نماز شب
نماز شب حضرت زینب سلام‌الله‌علیها هیچ‌گاه، حتی در این مسافرت و در شام عاشورا، ترک نشد. شام عاشورا، برای حضرت زینب سلام‌الله‌علیها شب سختی بود، ایشان علاوه بر مصیبت از دست دادن شش برادر، با لشکری درنده‌خو مواجه شده بود که می‌بایست کودکان و اهل حرم را نیز سرپرستی نماید. همین زینب سلام‌الله‌علیها، بعد از نماز مغرب و عشا، با کمک ام‌کلثوم خیمه نیم‌سوخته‌ای را برپا کردند، و امام سجاد علیه‌السلام را در آن خیمه آوردند و به‌دنبال جمع کردن بچه‌ها به بیابان رفتند؛ بالاخره تا نیمه‌های شب، همه زنان و کودکان را جمع کردند و سپس کسی را فرستادند و از عمر سعد، مشک آبی گرفتند و بچه‌ها را سیراب کردند. وقتی از سر و سامان دادن امور کودکان و زنان فارغ شدند، نزد امام سجاد علیه‌السلام آمدند و نشسته، نماز شب خواندند. امام سجاد علیه‌السلام که از شدت بیماری قادر به نشستن نبودند. پس از نماز، به حضرت زینب سلام‌الله‌علیها فرمودند: عمه جان! ندیده بودم که نماز شب را نشسته بخوانید!
همه این وقایع برای ما پیام دارد؛ امام سجاد علیه‌السلام از نماز شب عمه خود در آن شرایط بحرانی تعجب نکردند، بلکه فرمودند: چرا نماز شب را نشسته خواندید؟ حضرت زینب سلام‌الله‌علیها نیز پاسخ داد: می‌خواستم بایستم، اما زانوهایم تاب و توان ایستادن نداشت. دو شب پس از عاشورا کاروان اسرا در نیمه‌های شب، به پشت دروازه کوفه رسید. طبق برنامه قبلی، آنها را نگه داشتند تا فردا با حضور مردم و هم‌زمان با جشن پیروزی، وارد کوفه شوند. زینب مظلومه سلام‌الله‌علیها در آن موقعیت و در پشت دروازه کوفه نیز نماز شب خواند. در خرابه شام و در طول مسیر مسافرت هم نماز شب حضرت زینب سلام‌الله‌علیها ترک نشد.
▪ امنیت دل و آرامش درونی حضرت زینب سلام‌الله‌علیها
انسان در سایه تقوا، به امنیت دل و آرامش درونی دست می‌یابد. قرآن شریف در سوره انعام، با طرح یک سؤال و ارائه پاسخ روشن آن، نکته دقیقی را به بشریت می‌آموزد. ابتدا می‌پرسد: چه کسی استحقاق دارد که امنیت دل پیدا کند؟ سپس پاسخ می‌دهد: کسی که ایمان را زیربنا و تقوا را روبنای ساختمان دین خود قرار دهد. به تعبیر دیگر، کسی که با اعتقاد راسخ، تقید به ظواهر شرع مقید باشد؛ یعنی به انجام واجبات و مستحبات اهمیت می‌دهد و از محرمات و مکروهات اجتناب می‌ورزد، به اطمینان قلبی خواهد رسید و هدایت الهی نصیب او می‌گردد: «فأی الفریقین أحق بالأمن إن کنتم تعلمون، الذین آمنوا و لم یلبسوا إیمانهم بظلم أولئک لهم الأمن و هم مهتدون» (انعام/81 و 82)
حضرت زینب سلام‌الله‌علیها از مصادیق این آیه شریفه به شمار می‌رود، چراکه ایشان با ایمان قوی و تقوای مثال زدنی، مشمول هدایت خاص الهی بود و از این جهت، در آن بحران سخت، پیروز میدان شد.
▪ استقامت حضرت زینب سلام‌الله‌علیها
مرتبه سوم شجاعت نیز به‌خوبی در حضرت زینب ظهور نمود، ایشان در دوره اسارت که برای ایشان یک دریای پر تلاطم و مواج بود، به اعتراف دوست و دشمن، از عهده وظیفه و مسئولیت خود برآمد و هجوم مصایب و بلایا او را منزوی و منفعل نکرد. ایشان در شام عاشورا و پس از دیدن داغ شش برادر و دو فرزند و تحمل مصایب فراوان، منفعل نشد و گریه نکرد، بلکه با صلابت و استواری، زنان و کودکان را که در بیابان متفرق شده بودند، جمع کرده، از آنان محافظت کرد. ایشان در آن شرایط سخت و حتی با مشاهده صحنه‌ای که در آن دوتن از بچه‌ها دست به گردن یکدیگر، از فرط تشنگی از دنیا رفته بودند، مانند یک شیرمرد به‌خوبی ایفای نقش کرد.
خطبه‌های حضرت زینب سلام‌الله‌علیها و سخنرانی افشاگرانه ایشان در کوفه و شام، در حالی‌که چند روزی از عاشورا می‌گذشت، ناشی از استقامت و استواری آن حضرت بود.
▪ حیا، عفت و غیرت حضرت زینب سلام‌الله‌علیها
آن‌چه به‌خصوص در زمان حاضر توجه جدی می‌طلبد، این است که خاندان وحی، از ابتدای مسافرت تا رسیدن به کربلا و پس از آن در دوران اسارت، هیچ‌گاه در حفظ حجاب خود کوتاهی نکردند و همواره پوشش مورد نظر اسلام را مراعات کردند. آنان در رعایت حیا نیز بسیار کوشا بودند و حتی در شرایط بحرانی اجازه ندادند که نامحرم به آنها خیره شود. زینب سلام‌الله‌علیها در این زمینه نیز قافله سالار بود و همواره با غیرت خاصی از حجاب، حیا و عفت زنان کاروان مراقبت می‌کرد. در مجلس یزید که قبلاً به برخی خصوصیات آن اشاره شد، وقتی حضرت زینب سلام‌الله‌علیها احساس کرد که زنان و دختران اهل‌بیت در معرض دید افراد نامحرم قرار دارند، با تندی فرمود: «أ من العدل یا ابن الطلقاء تخدیرک حرائرک و إماءک و سوقک بنات رسول الله سبایا قد هتکت ستورهن و أبدیت وجوههن تحدو بهن الأعداء من بلد إلى بلد» (الاحتجاج/2/308) اى فرزند رهاشدگان [اشاره به فتح مکه و بخشیده شدن ابوسفیان و معاویه توسط پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم ]، آیا این از عدالت است که تو زنان و کنیزان خود را در امنیت و پشت پرده بنشانى و دختران پیامبر خدا را در بند اسارت و در برابر دید دشمنان، در این شهر و آن شهر بگردانی؟
در روز یازدهم محرم هم وقتی افراد لشکر دشمن برای سوار کردن زنان و کودکان و بردن آنها، به کوفه آمدند، حضرت زینب سلام‌الله‌علیها به آنها تشر زد و اجازه نداد نزدیک زنان و دختران شوند. سپس، گرچه مشقت داشت، اما برای رعایت حیا و عفت، خود ایشان با کمک ام‌کلثوم، زنان و کودکان را سوار بر مرکب کردند، و برای تحریک عواطف و بیدار شدن کوفیان، نحوه قرار گرفتن آنها در مرکب را طوری طراحی و برنامه‌ریزی کردند که هر کودک یتیم در دامن یکی از زنان بنشیند.
▪ حضرت زینب سلام‌الله‌علیها سرمشق زندگی
همه باید حضرت زینب سلام‌الله‌علیها را سرمشق خود قرار دهند و با رعایت تقوا و مداومت بر عبادت، به مقام عبودیت برسند. اهتمام حضرت زینب به نماز شب، باید الگوی جوانان باشد تا موفق شوند.
شجاعت شگفت‌آور حضرت زینب سلام‌الله‌علیها باید در زندگی شیعیان جاری شود و همه در شناخت وظیفه و عمل به وظیفه از همدیگر سبقت بگیرند.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیةالله مظاهری
