” آیةالله‌العظمی شبیری زنجانی (افق حوزه شماره 527)”

            “زیارت عاشورا و اعتبار سند آن”

  صرف‏ نظر از تأییدات غیبى ‏اى که از طرق معتبر، درباره زیارت عاشورا وارد شده که خود، دلیل بر اعتبار این زیارت شریف است سندى هم که شیخ طوسى در مصباح‌المتهجد در ذیل این زیارت آورده و با «روى محمدبن خالد الطیالسی» آغاز مى‏شود، صحیح است. در آن‌جا بعداز نقل زیارت سیدالشهدا‌ علیه‌السلام از علقمه، چنین آمده است: رَوى مُحَمَّدُ‌بن خالِدٍ الطیالِسِیُّ عَن سَیفِ‌بن عَمیرَةَ، قالَ خَرَجتُ مَعَ صَفوانَ‌بن مِهرانَ الجَمّالِ وعِندَنا جَماعَةٌ مِن أصحابِنا إلى الغَرِیِّ… فَلَمّا فَرَغنا مِن الزِّیارَةِ صَرَفَ صَفوانُ وَجهَهُ إلى ناحِیَةِ أبی عَبدالله الحُسَینِ‌ علیه‌السلام فَقال لَنا: تَزورونَ (/ نَزورُ) الحُسَینَ‌ علیه‌السلام مِن هذا المَکانِ مِن عِندِ رَأسِ أمیرِالمُؤمِنینِ‌ علیه‌السلام مِن هاهُنا. أومَأَ إلَیهِ أبوعَبدِاللهِ الصّادِقُ‌ علیه‌السلام وأنَا مَعَهُ. قالَ: فَدَعا صَفوانُ بِالزِّیارَةِ التی رَواها عَلقَمَةُ‌بن مُحَمَّدٍ الحَضرَمیُّ عَن أبی جَعفَرٍ‌ علیه‌السلام فی یَوم عاشوراءَ؛(1) محمدبن خالد الطیالسى، از سیف‌بن عمیره، چنین روایت کرده است: با صفوان‌بن مهران جمال و گروهى از شیعیان، به سوى نجف به راه افتادیم… . …
 صرف‏ نظر از تأییدات غیبى ‏اى که از طرق معتبر، درباره زیارت عاشورا وارد شده که خود، دلیل بر اعتبار این زیارت شریف است سندى هم که شیخ طوسى در مصباح‌المتهجد در ذیل این زیارت آورده و با «روى محمدبن خالد الطیالسی» آغاز مى‏شود، صحیح است. در آن‌جا بعداز نقل زیارت سیدالشهدا‌ علیه‌السلام از علقمه، چنین آمده است: رَوى مُحَمَّدُ‌بن خالِدٍ الطیالِسِیُّ عَن سَیفِ‌بن عَمیرَةَ، قالَ خَرَجتُ مَعَ صَفوانَ‌بن مِهرانَ الجَمّالِ وعِندَنا جَماعَةٌ مِن أصحابِنا إلى الغَرِیِّ… فَلَمّا فَرَغنا مِن الزِّیارَةِ صَرَفَ صَفوانُ وَجهَهُ إلى ناحِیَةِ أبی عَبدالله الحُسَینِ‌ علیه‌السلام فَقال لَنا: تَزورونَ (/ نَزورُ) الحُسَینَ‌ علیه‌السلام مِن هذا المَکانِ مِن عِندِ رَأسِ أمیرِالمُؤمِنینِ‌ علیه‌السلام مِن هاهُنا. أومَأَ إلَیهِ أبوعَبدِاللهِ الصّادِقُ‌ علیه‌السلام وأنَا مَعَهُ. قالَ: فَدَعا صَفوانُ بِالزِّیارَةِ التی رَواها عَلقَمَةُ‌بن مُحَمَّدٍ الحَضرَمیُّ عَن أبی جَعفَرٍ‌ علیه‌السلام فی یَوم عاشوراءَ؛(1) محمدبن خالد الطیالسى، از سیف‌بن عمیره، چنین روایت کرده است: با صفوان‌بن مهران جمال و گروهى از شیعیان، به سوى نجف به راه افتادیم… .

هنگامى که از زیارت فارغ شدیم، صفوان صورتش را به سوى [کربلا، مدفن] اباعبدالله [الحسین] گرداند و به ما گفت: از این‌جا، [امام] حسین‌ علیه‌السلام را زیارت مى‏کنید. امام صادق‌ علیه‌السلام در حالى‌که من همراهش بودم، از این‌جا به آن حضرت اشاره کرد.

سیف‌بن عمیره مى‏گوید: سپس صفوان، زیارتى را خواند که علقمةبن محمد حضرمى، از امام باقر‌ علیه‌السلام در روز عاشورا نقل کرده است. ظاهر این عبارت این است که امام صادق‌ علیه‌السلام همان زیارتى را که علقمه از امام باقر‌ علیه‌السلام نقل کرده، رو به جانب مدفن سیدالشهدا‌ علیه‌السلام و با اشاره به آن، بر زبان رانده و آن امام را این‌گونه زیارت کرده است. در این طریق، درباره وثاقت سیف‌بن عمیره و صفوان‌بن مهران، تردیدى نیست، بلکه دو مطلب ذیل، نیازمند بررسى است:

۱. طریق ذکر شده به محمدبن خالد الطیالسى؛ ۲. وثاقت خود محمدبن خالد.

▪ بررسى طریق روایت تا محمدبن خالد طیالسى

از دو راه مى‏توان اعتبار طریق روایت به طیالسى را به اثبات رسانید: راه اول: ظاهر عبارت «رَوى محمد‌بن خالد» -به جاى «رُوی عن محمدبن خالد»-(۲) این است که شیخ طوسى نسبت روایت را به محمدبن خالد طیالسى ثابت مى‌‏دانسته و همین امر براى اثبات اعتبار سند روایت از این جهت، کفایت مى‌کند. راه دوم: ظاهراً این حدیث از کتاب محمدبن خالد طیالسى گرفته شده است.

شیخ طوسى کتابى به وى نسبت داده (3) و آن‌را با این سند نقل کرده است: «حسین‌بن عبیدالله (غضائرى)، از احمدبن محمدبن یحیى عطار، از پدرش، از محمدبن على‌بن محبوب، از محمدبن خالد».

این افراد، همگى از بزرگان و اجلاى امامیه بوده‏اند. احمدبن محمد‌بن یحیى عطار هم از مشایخ اجازه بوده و بنابر تحقیق، مشایخ اجازه، نیازمند توثیق نیستند.

▪ بررسى وثاقت محمد‌بن خالد طیالسى

چند دلیل بر وثاقت محمد‌بن خالد در دست است:

۱. محمد‌بن على‌بن محبوب که خود، از بزرگان طایفه امامیه است، کتاب طیالسى را از او روایت مى‏کند(۴) که دلیل بر آن است که بر وى اعتماد کرده است.

۲. محمد‌بن خالد طیالسى در طریق بزرگان، به کتاب‏هاى جماعتى که در زیر به برخى از آن‌ها اشاره مى‏کنیم، واقع است.

از جمله این مؤلفان، سیف‌بن عمیره است که ابوطاهر محمد‌بن سلیمان زُرارى (جد ابوغالب زرارى) و محمد‌بن جعفر رزاز که هر دو از بزرگان و ثقات مشایخ امامیه هستند (۵) از محمد‌بن خالد طیالسى، از سیف‌بن عمیره، کتاب وى را روایت مى‏کنند (۶) که نشانه اعتماد ابوطاهر و رزاز بر طیالسى است.

از جمله این مؤلفان، عاصم‌بن حمید، علاء‌بن رزین و اسماعیل‌بن عبدالخالق‌اند که ابوطاهر (جد ابوغالب زرارى)، کتب ایشان را با چیزهایى دیگر، از محمد‌بن خالد طیالسى روایت مى‏کند. (۷)

از جمله این مؤلفان، رُزیق‌بن زبیر است که کتابش را عبدالله‌بن جعفر حِمْیرى، از محمد‌بن خالد طیالسى، از او روایت مى‏کند. (۸) و نیز حمید‌بن زیاد -که با این‌که واقفى است، شیخ طوسى و نجاشى وى را توثیق کرده‏اند(۹) - اصل‌هاى بسیارى را از محمد‌بن خالد طیالسى روایت مى‏کند. (۱۰)

۳. بسیارى از بزرگان و ثقات، از وى روایت مى‏کنند (۱۱)- راویان ثقه وى علاوه بر کسانى که پیشتر به نام ایشان اشاره شد- عبارت‏اند از: حَمدان‌بن احمد قَلانِسى (۱۲)، سعد‌بن عبدالله، سَلَمة‌بن خطاب -که بنا بر اظهر، ثقه است (۱۳)- و فرزند وى عبدالله‌بن محمد‌بن خالد طیالسى (۱۴)، على‌بن ابراهیم، على‌بن سلیمان زُرارى(۱۵)، محمد‌بن حسن صفّار (۱۶) و معاویة‌بن حکیم.

این شواهد، از قوى‏ترین نشانه‌‏ها بر وثاقت محمد‌بن خالد طیالسى هستند. از سوى دیگر، هیچ مذمت و تضعیفى در مورد وى نقل نشده است، حتى از ابن غضائرى که از وى مذمت و تضعیف درباره بسیارى از ثقات، حکایت شده است. بنابراین در وثاقت محمد‌بن خالد طیالسى تردیدى نیست.

از مجموع آن‌چه گذشت، در مى‌یابیم که این سند زیارت عاشورا، سندى است صحیح.

…………………………………………

▪ پی‌نوشت‌ها

۱. مصباح‌المتهجد /۷۷۷؛ مصباح ‌الزائر/ ۲۷۲؛ بحارالانوار/۱۰۱/۲۹۶/ح۳.

2. عبارت شیخ طوسى، صیغه معلوم و نسبت جزمى دارد، نه صیغه مجهول که از تردید شیخ طوسى در نسبت روایت به محمد‌بن خالد طیالسى حکایت مى‏کند.

3. الفهرست طوسى/۲۲۸.

4. الفهرست طوسى/۲۲۸.

5. رجال النجاشى/۲/۲۴۱؛ رساله أبى‌غالب الزرارى/۱۱۸ و ۱۴۰.

6. رجال النجاشى/۱/۴۲۵؛ رساله أبى‌غالب الزرارى/۴۸.

7. رساله أبی‌غالب الزرارى/۴۸ و ۱۸۲. از برخى طرق و اسناد بر مى ‌آید که بزرگان دیگرى نیز کتاب‌هاى برخى از این مؤلفان را روایت مى‌کنند. در این‌باره ر.ک: الفهرست طوسى/۱۸۳؛ قرب الإسناد/۲۹/ح۹۶ و ص۳۲/ح۱۰۳ و ص۱۲۵/ح۴۳۹ و ص۱۳۰/ح۴۵۳.

8. رجال النجاشى/۱/۳۸۳. نیز ر.ک: امالى طوسى/۶۹۷/ح۱۴۸۸ و ص۷۰۰/ح۱۴۹۷.

9. فهرست طوسى/۱۱۴؛ رجال النجاشى /۱/۳۲۱.

10. رجال طوسى/۴۴۱.

11. در معجم رجال الحدیث/۱۶/۷۰ به نشانى روایت برخى از این راویان از محمد‌بن خالد طیالسى اشاره شده است. ما در پانوشت بعدى، نشانى روایت دیگر راویان را از وى خواهیم آورد.

12. شواهد التنزیل/۱/۱۹۱/ح۲۰۳.

13. ر.ک: کتاب النکاح تقریرات دروس آیةالله سیدموسى شبیرى/ج۱۰، درس ۳۶۸/ص۶ و ۷.

14. خصال/۵۱۷/ح۴؛ رجال کشى/۱/ ۳۸۸/رقم ۲۷۸ و ج۲/۷۰۷/رقم ۷۶۲؛ فلاح المسائل/۴۵۵/ح۳۱۰؛ دلائل الإمامة/۴۸۷/ح۴۸۶.

15. امالى طوسى/۷۲/ح۱۰۵ و ص۷۸/ح۱۱۴ که هر دو گرفته شده‏اند از؛ امالى مفید/۲۹۸/ح۸ و ص۳۰۸/ح۷؛ علل الشرایع/۴۴۶/ح۴؛ تأویل الآیات/۱/۴۳۲/ح۱۱ و ص۳۰۳/ح۶ و ص۳۲۴/ح۳. ولى در این دو جا «زرارى» به «رازى» تصحیف شده است.

16. بصائرالدرجات/۱۶۴/ح۶ و ص۲۰۶/ح۱۳ و ص۳۸۶/ح۱۰؛ فهرست طوسى/۱۸۳.

منبع: جرعه‌ای از دریا، جلد دوم